Experimentele ruimte voor kosmische connectie, mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.

Een ronde kolom van licht snijdt de ruimte in. Licht tekent zich scherp af tegen donker. De binnengedreven ochtenddauw geeft de bundel volume en maakt hem grijpbaar. Langzaam beweegt hij zich voort. Zo langzaam dat alleen als je de rust in jezelf kan vinden het merkbaar is. Nog vier minuten voordat de Zon haar hoogste punt bereikt en de ruimte volledig zal vullen. Maar minuten verliezen hun betekenis. Tijd wordt een onderdeel van ruimte en komt los van zijn relatie tot het tikken van de klok. Een aaneenschakeling van momenten die elk even lang als kort duren, werkt toe naar een onmiskenbaar summum. Plots worden ruimte en tijd gevuld met een overweldigende gouden gloed. Een moment van kosmische volkomenheid waarop de Zon en de waarnemer zich op één lijn bevinden en één geheel vormen. En zo snel als het moment kwam is het ook weer voorbij. Honderden mensen hebben zich verzameld om dit jaarlijkse moment, waarop de dag het kortst is, te beleven.

De mensheid is de kunst om architectuur te gebruiken als middel om zich te verbinden met de kosmos verloren.

Ooit was de relatie tussen de mensheid en de kosmos verweven met de cultuur van menselijke beschaving. In de kosmos huisden de goddelijke krachten die het alledaagse prehistorische leven op Aarde bepaalden en mogelijk maakten. Zij creëerden het ritme van dag en nacht, seizoenen, getijden, en daar was de mens van afhankelijk. Door middel van architectuur hebben vele vergane beschavingen over de hele Aarde – in veel gevallen onafhankelijk van elkaar – gebouwen gewijd aan de kosmos. Deze gebouwen maakten het mogelijk om de seizoenen bij te houden en om te verbinden met het hemelse. Door inventief gebruik van oriëntatie en zonlicht kon de mens astronomische gebeurtenissen aanschouwen. Ze vormden de verbinding tussen de mens en de kosmos. Ze plaatsten ons tussen de sterren en daarmee plaatsten we onszelf ook in het perspectief van het ontzagwekkende van de kosmos. Het gebruik van gebouwen voor astronomische doeleinden is een wijdverspreid fenomeen onder prehistorische beschavingen en geeft het aan dat deze beschavingen een diepgaande interesse hadden in de kosmos en de plaats van de mensheid daarin. Een van de meest bekende voorbeelden van een prehistorisch bouwwerk dat werd gebruikt voor astronomische doeleinden is Stonehenge in Engeland. Stonehenge werd gebouwd tussen 3000 en 2000 voor Christus en bestaat uit grote stenen die geplaatst zijn in lijn met de zonsopkomst tijdens de zomerzonnewende (de langste dag), waardoor het mogelijk was om deze belangrijke kosmische gebeurtenis te observeren. Andere prehistorische beschavingen, zoals de Maya’s in Midden-Amerika, bouwden ook grote tempels en observatoria die werden gebruikt om de bewegingen van de sterren en planeten te observeren. Deze bouwwerken omvatten complexe astronomische kalenders en wiskundige systemen om de bewegingen van de hemellichamen te voorspellen. Een ander voorbeeld is te ervaren in het Pantheon in Rome. Door precieze maatvoering en oriëntatie van het gebouw valt er op Natale di Roma, de stichtingsdag van Rome op 21 april, een bundel licht door de oculus in het dak die precies de koepel boven de ingang beschijnt. Een kosmische viering van de geboorte van de stad die jaarlijks veel bezoekers trekt.

Wanneer wij ons bewust worden van de ongrijpbare uitgebreidheid van de kosmos en de extreme krachten die daar werken, brengt dat vaak een gevoel van nietig- en nederigheid teweeg. Hierdoor staan we even stil bij het moment, de plek waar we ons bevinden en onszelf. Deze vorm van introspectie, die te vergelijken is met de manier waarop de prehistorische mens kosmische goden vereerde, is een waardevolle toevoeging in een wereld waarin alles steeds sneller gaat en we de verbondenheid met het grotere geheel soms uit het oog verliezen.

Sunspace is een experiment om deze relatie te herstellen.

De probleemstelling in dit experiment is: de mensheid is de kunst om architectuur te gebruiken als middel om zich te verbinden met de kosmos verloren, terwijl met name gebouwen uit de prehistorie laten zien dat dit juist een kracht van architectuur is. Doordat deze relatie verloren is gegaan, is een waardevolle eigenschap van architectuur verloren gegaan. De hoofdvraag in dit experiment is: Hoe kan architectuur op een eigentijdse manier worden gebruikt als een middel om de mens te verbinden met kosmische gebeurtenissen en daarmee ons bewustzijn van – en onze relatie tot – het universum vergroten?

Om antwoord te vinden op deze vragen is een ontwerpend onderzoek gedaan waarin de fenomenologie van de ruimte een belangrijke rol speelt. Fenomenologie is een filosofische benadering waarbij de nadruk ligt op de directe ervaring van de ruimte door de gebruiker. Het gaat erom dat de architectuur een betekenisvolle en zintuiglijke ervaring biedt aan de gebruikers. In het onderzoek is ontworpen met de menselijke perceptie van ruimte en hoe mensen die ruimte betekenis geven als beginpunt. Bij het creëren van deze ruimte wordt rekening gehouden met de menselijke zintuigen, emoties en gedrag om zo ruimtes te ontwerpen met bijzondere sensorische kwaliteiten in licht, geluid en textuur, waardoor de gebruikers een unieke en verrijkende ervaring hebben. Concreet is er een fysiek model gemaakt van een schaalloze ruimte die een menselijke beleving van de kosmos tot stand brengt. Ter inspiratie voor het ontwerpen is geput uit (pre)historische bouwwerken die een veelheid aan voorbeelden vormen van architectuur die een relatie aangaat met de Zon, Maan, planeten of sterren, of een combinatie ervan.

Het experiment is uitgevoerd tijdens de winterzonnewende op 22 december 2023. Er is een proefopstelling gemaakt waarin het model waterpas en georiënteerd is geplaatst. Het model kon met behulp van een digitaal kompas met uiterste nauwkeurigheid op zuid georiënteerd worden. Op een afstand van een meter van het model is een fotocamera geplaatst die ingesteld was om met een interval van zestig seconden foto’s te maken. De foto’s zijn gemaakt vanaf één uur voor de zonnemiddag tot één uur erna, van 11:41 tot 13:41. Onderstaande afbeeldingen zijn ronde uitsneden van de­­­ze foto’s en laten duidelijk zien hoe de hemelbol tijdens het summum volledig aangelicht wordt door het gereflecteerde zonlicht. Deze foto’s zijn genomen met een interval van een minuut en laten zien hoe de reflectie van het zonlicht zich voortbeweegt over de hemelbol van rechts naar links. Het totale effect duurde twee uur en het effect van totale reflectie tijdens het summum zo’n twintig minuten. Een onverwacht effect dat zichtbaar werd, is dat tijdens het summum de lichttemperatuur lager (koeler en dus blauwer) is dan ervoor en erna. Dit effect wordt waarschijnlijk veroorzaakt door licht dat door de binnenkant van de oculus gereflecteerd wordt en met een gouden gloed verstrooid wordt. Er zijn ook nuances te zien in helderheid binnen één foto, dit zijn kleine oneffenheden in het bladgoud van de heliosfeer.

De resultaten van het experiment laten zien dat door middel van licht van de Zon een beleving tot stand te brengen is waarbij de waarnemer zich meer bewust wordt van zijn relatie met de Zon. Dit kan worden bereikt door het creëren van een ruimte met een specifieke sfeer die de zonnestand en de positie van de aarde ten opzichte van de Zon benadrukt, en symboliek en betekenis ge­bruikt als verwijzing naar de Zon als natuurlijk fenomeen. Er is ook kennis vergaard ten aanzien van de dimensionering van de verschillende elementen in het ontwerp en hun invloed op de beleving. Uit de duur en de daarmee ver­anderende hoek van inval van de lichtstralen is af te leiden hoeveel dagen voor en na de zonnewende het effect (in mindere mate) optreedt. Een bijna volledige belichting van de heliosfeer treedt twee dagen voor en na de zonnewende op en een steeds verder toe- of afnemende vorm van reflectie door de heliosfeer treedt twee maanden voor en na de zonnewende op. De beoogde precisie is behaald door lasersnijden en een digitaal kompas. De waarneming duidt erop dat de oculus juist geplaatst is. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is om het experiment op grotere schaal uit te voeren zodat de waarnemer het effect zelf kan beleven en er daadwerkelijk een verbinding tussen mens en kosmos tot stand komt.